ABDEST KAVRAMININ KÖKEN VE ANLAMI
Abdest sözcüğüne karşılık gelen sözcükler değişik birkaç dilde şöyle yazılmaktadır. (Arapça: الوضوء / al-wuḍūʼ/ Farsça: وضو / vożū / Urduca: وضوء / wuz̤ūʾ; Türkçe: abdest / Arnavutça: abdest / Bengalce: অযু ozū / Boşnakça: abdest / Moğolca: Ламаз эцар / Kürtçe: destnimêj (دەست نمێژ ) / Somalice: weeso ),
Müslümanların, namaz gibi belli ibadetleri yapabilmek için bir düzen içerisinde bazı organlarını yıkayıp bazılarını mesh etmek yoluyla yaptıkları arınma ve temizlik işidir. Kur’an’da abdest her namazın öncesinde bedensel temizlenme amacıyla belli organları yıkamak (gasil) ve meshetmek (mesih مسح) şeklinde anlatılır.
“Abdest” sözcüğü Türkçeye Selçuklu Hanedanlığı zamanında Farsça’dan alınmıştır. Anlamı “su tutmak”tır, âb (su) ve dest (el-tutmak) sözcüklerinin birleşimi ile oluşturulmuştur. İran ve bazı diğer Müslüman ülkeler ile İngilizce konuşan ülkelerde abdest yerine “vudu” kelimesi kullanılır.
Abdest Kur’an’ da gasil veya gusül (Arapça: غسل) olarak geçer. Bu sözcük, Arapça’da “bir sıvıyı bir nesne üzerinden akıtmak, koku sürünmek” anlamlarına gelir. Bazı hadisçiler ve fıkıhçılar vudû (Arapça: وضوء) kelimesini abdest anlamında kullanmakta ve gusül kelimesini boy abdesti için kullanmaktadırlar. Kur’an’da boy abdesti için ise ıttıhar (Arapça: اطهار) yani taharlanma/ taharetlenme (temizlik) sözcüğü kullanılmaktadır. Cenazelerin yıkandığı yere de gasilhane denmektedir.
Teyemmüm: Fıkıh âlimlerine göre namaz kılmak için abdest yerine bazı durumlarda, yani ulaşılabilir yerlerde su bulunmaması durumlarında teyemmüm (Arapça: تيمم) yapılabilir. Ayrıca teyemmüm boy abdesti yerine de yapılır. Kur’an’da teyemmüm yapmak için türâb تراب (toprak) sözcüğü kullanılmaz, bunun yerine said صعيد sözcüğü kullanılır ki bu sözcük “toz, toprak, taş vs.” anlamına gelmektedir.
İlk bakışta abdest sözcüğün Arapça veya Osmanlıca olduğunu düşünebiliriz. Yakın çevremizdekilere de sorsak on kişiden dokuzu Arapça diye söyleyecektir. Ferit Develioğlu Osmanlıca- Türkçe sözlüğünde ve Sevan Nişanyan da sözlerin Soyağacında sözcüğün Farsça oluğunu ve el suyu anlamına geldiğini belirtmektedirler.
Farsçadan alınan ve Selçuklu Hanedanlığından bize miras kalan abdest sözcüğünün tarihsel arka planı bizi daha farklı ve girift noktalara götürmektedir.
Donna Rosenberg’in Dünya Mitolojisi adlı eserinde de belirtilmiş olduğu gibi Sümer ve Babil’in en önemli tanrılarından birisi Apsu, tanrıçalarından birisi de eşi Tiamat’tır. İnanışa gör önce su ve onun üzerinde salınıp duran sis vardı. Daha sonra bu iki kutsal tanrı ve tanrıçanın yardımı ile tatlı ve tuzlu sulardan ayrı ayrı Anşar ve Kişar meydana gelmiştir. Daha sonra da başta Ea olmak üzere diğer tanrı ve tanrıçalar oluşmuşlardır. Tatlı sulardan yükselerek varlık kazanan Ea yeryüzünde Damkina ile birlikte en akıllı tanrıyı, Marduk’u oluşturmuşlardır.
Dikkat edilecek olursa Apsu ile su aynı bağlam içinde varlık kazanmaktadırlar.
Daha sonra bir dizi Tanrı- Tanrıça savaşları da yaşanmış, Ea babasını tıpkı Zeus’un babası Kronos’u öldürdüğü gibi öldürmüş ve sonra yeni bir dünya düzeni kurulmuştur.
Farsça ab/ apsu sözcüğü, dünya mitolojileri içinde karşımıza Kiskanuyu çıkarıyor. Kiskanu, Sümer ve Babil uygarlığının doğduğu ve Sümer’in ünlü kurnaz tanrısı Enki’nin kenti olan Eridu’dadır. (Eridu Ur kentinin 12 km güneyindeki kenttir) Suları birbirine karışmayan iki ırmağın ortasındaki bu adacıkta bulunan Kiskanu, Evren gibi gece mavisi ışıklar saçar, dalları Apsu/Abzu’ya, hayatın başlangıç noktasına uzanır, kökleri göktedir. Yani, İslam inanışındaki tuba ağacına benzer şekilde ters bir ağaçtır. Burası birçok tanrıların oturduğu yerdir.
Su Sümer Mitolojisinde kutsaldır ve gösterilen yerdeki su ile yıkanmak kutsal ile iç içe olmak anlamında kutsallaşmakla eşdeğerdir.
Arapça’da abdest sözcüğünün karşılığı olarak alwudu/ vuzu kullanılmaktadır. İşin ilginç yanı İslâmiyeti Türkler gibi Araplardan öğrenen Farslar da vuzu sözcüğünü kullanmaktadırlar. Türkler ise mitolojik kökenini araştırmış ve benimsemiş gibi Fars dilindeki iki sözcüğü birleştirerek abdest sözünü bulmuş ve kullanmıştır. Osmanlı döneminde Balkanlara kadar bu kavram ulaşmıştır. Doğrusu yeni bir dinin tüm ilkelerini, kurallarını Araplardan alırken abdest sözcüğünü almama şeklindeki bu paradoksal durumu açıklayabilecek başkaca bir bilgiye ulaşamadım.
Anadolu insanı suyla arınma törenine abdest ve boy abdesti diyor çünkü bu çok eski bir gelenek (milattan önce Anadolu, Mısır, Hindistan ve Mezopotamya’da uygulanmakta olan “vaftiz” yani “baptism”den geliyor. Bunun kökenini de çoğu şeyde olduğu gibi Hristiyanlık inancına bağlıyorlar.
Çocuğun göbek bağı kesilir kesilmez su ile yıkanması aile içinde çok önemsenen bir olaydır. Hristiyanlıkta kiliselerde vaftiz havuzları içine yeni doğmuş çocuk daldırılıp çıkartılarak bu işlem tamamlanmış olur. Bu işlem ile birlikte o dinsel topluluğun bir üyesi gibi kabul edilir. Kendisine de bir ad verilir. Vaftizci Yahya’nın İsa’yı vaftiz ettiği yer İsrail’de kutsal hac yolu üzerinde bulunan ve adına ziyaretçiler tarafından vaftiz ırmağı denen ırmak Şeria ya da Ürdün nehridir. Buraya insanlar vaftiz olmak veya vaftiz tazelemek için yılın her mevsiminde akın akın gelmektedirler.
Vatikan’da Papa’nın Fatih Sultan Mehmet’e gel seni tek bir damla su ile vaftiz ve takdis edelim, hem Doğu ve hem de Batı Roma’nın tamamının imparatoru ol dediği rivayet olunur. Yani Hristiyan dünyası bu işe bu denli önem vermektedir.
Apsû (abzu veya engur olarak da bilinir) Sümer, Babil, Akad mitolojilerindeki yeraltı tatlı su okyanusuna verilen isimdir. Göller, pınarlar, nehirler, kuyular ve diğer tatlı su kaynaklarının suyu Apsû’dan çektiğine (aldığına) inanılırdı.
Henüz daha insanoğlu yaratılmadan yeryüzünün yaratılışında su en önemli madde olma özelliğindedir.
Mısır ve Sudan piramitlerinin kutsal ana giriş kapısının önünde bir havuz bulunurdu. Tapınağın en kutsal o bölümüne girme hak ve yetkisi olanlar oraya girmeden bu havuza girip çıkarlardı. Havuza girmeden önce de saçlarını kazıtırlar, bedenlerinin diğer yerlerindeki kılları da ağda yaparak yok ederlerdi.
İslam dünyasında camilerin avlularında bulunan ve abdest almaya yarayan şadırvanların bu Mezopotamya din ve geleneklerinden miras kaldığını söyleyebiliriz.
Hristiyan dünyasında bu arınma ritüeli daha da öne çıkarılmış, sıkı kurallara bağlanmış ve adına Baptist/ Vaftiz denmiştir. (Latince Baptismus, Fransızca Baptême, İngilizce Baptist, Yunanca βάπτισμα/Váptisma, Eski Yunanaca Baptizein veya) sözcükleriyle abdest sözcüğü arasında fonetik bir yakınlık hemen göze çarpmaktadır. Bu fonetik yakınlıktan hareketle aralarında İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın da bulunduğu bazı araştırmacılar sözcüğün Rumca kökenli bir Türkçe sözcük olduğunu ileri sürerler. Türklerin İslâm ile 8. ve 9. yüzyıllarda tanıştıkları ve Helence ile, Yunanca ile henüz o tarihlerde bir ilişkileri bulunmadığı göz önünde tutulursa yukarıda anlatmaya çalıştığımız şekilde sözcüğün Büyük Selçuklu Devleti döneminde İran ile ilişkilerin gelişmiş olduğu tarihlerde alınmış, devşirilmiş olduğu görüşü daha akla yakın durmaktadır.
Samuel Noah Kramer boş yere kitabının adını Tarih Sümer’de Başlar koymamış. Birçok konuda olduğu gibi tarihte yaptığımız bir yolculuk bizi hiç farkında olmadan alıp Sümer’e götürmektedir.
İslam inanışında her gün kullandığımız birçok sözcüğün, kavramın köken ve anlamını bilmiyoruz. En azından nüfusumuzun çok büyük bir çoğunluğu bilmemektedir. Din eğitimi ve öğretimi yalnızca bir dinin kurallarını, ibadet şekillerini öğrenmek, kimi kutsal metinleri ezberleyip tekrar etmekten ibaret kabul edilirse, bir dine ilişkin bilgilerden başka gelmiş geçmiş inanç ve dinlerin tarihleri öğretilmez ise bu bilgilerin yanında sosyoloji, antropoloji ve mitoloji bilgileri yok sayılırsa fazla da bir şey beklenmemelidir.
Yukarıda dilimizin döndüğü kadar bir tek abdest kavramını irdelemeye çalıştık. Aynı şekilde oruç, namaz, hac, ezan, kandil, cami, minare ve daha bir dizi kavramın incelenmesi köken ve anlamlarının doğru olarak anlatılması gerekmektedir. Bunların araştırılmasının, incelenip anlatılmasının hiç bir kimseye hiçbir zararı olmaz. Ama bu araştırmaların ve incelemelerin topluma, bu toplumun ileriye gitmesine, barış, huzur ve refah içinde, insanların yok yere birbirleri ile anlamsız çekişmelere girmeden birlikte bir arada yaşama zevkinin tadını çıkarmalarına büyük katkıları olacaktır.
Ali Can Polat
14.02.2022
.
1 comments On ABDEST KAVRAMININ KÖKEN VE ANLAMI
Skip to main content
99+
Search
padlockGet Premium
HOME
MENTIONS
ANALYTICS
TOOLS
×
Ali Polat
MENTIONS UPDATE
A Türk Dili ve Edebiyatı paper similar to TÜRKÇEDEKİ ABDEST SÖZÜNÜN KÖKENİ / THE… mentions the name “Ali Polat”
View Your Mentions ▸
Download
Full PDF Package
Translate
TÜRKÇEDEKİ ABDEST SÖZÜNÜN KÖKENİ / THE ETYMOLOGY OF ABDEST IN TURKISH
Özkan Öztekten
2019, ULUSLARARASI TOPLUM VE KÜLTÜR ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİLER KİTABI
1851 Views
12 Pages
1 File ▾
Borrowing,
Etymology,
Etimoloji,
Farsça,
Alıntı Sözcük
…more ▾
Show more ▾
Türklerin İslam dinini tarihsel olarak en eski komşularından biri olan İranlılardan öğrendiği bilinmektedir. Bu sebeple de Türk dilinin tarihî ve çağdaş söz varlığında yer alan hudâ ~ hüdâ; peygamber ~ peyâmber; rûza ~ uruza ~ oruza ~ oruç; namaz, günah, âdîne ~ azîne ~ atna gibi İslamî terimler Farsça kökenli alıntılardır. En erken Nehcü’l-Ferâdîs ve Garîb-nâme gibi tarihî Türkçe metinlerde izlenen abdest sözcüğü de yukarıda anılan terimler gibi Farsça kökenli olarak kabul edilmiş ve çeşitli sözlüklerde âb ‘su’ ile dest ‘el’ sözleriyle kurulmuş âb-ı dest ‘el suyu’ tamlamasından kısalarak abdest haline geldiği gösterilmiştir. Bu sözcüğün Türk dilindeki anlamlarından başka biri de abdesthane, büyük abdest ve küçük abdest gibi kullanımlarda korunan ‘defihacet’ anlamıdır. Yukarıda anılan Farsça kökenli diğer İslamî terimler neredeyse bütün Türk yazı dillerinin söz varlığında bugün bulunmaktadır. Buna göre abdest sözünün de aynı şekilde diğer Türk yazı dillerinde olması beklenirdi. Ancak Kırım Tatarcası haricinde, aralarında Azerbaycan Türkçesi ve Türkmence gibi Oğuz grubu dillerin de olduğu çağdaş Türk yazı dillerinin herhangi birisinde abdest sözü ‘namaz abdesti’ ya da ‘boy abdesti’ anlamlarında yer almamaktadır. Türkiye Türkçesi dışındaki diğer Türk yazı dillerinde bu anlamlar için başk …View full abstract
Download
Full PDF Package
Translate
Original PDF
Summary
Related
ULUSLARARASI TOPLUM VE KÜLTÜR ARA&TIRMALARI SEMPOZYUMU (3
–
5 EK%M 2019)B%LD%R%LER K%TABI
650
göçebe Müslümanlar”n gelene
klerinde
n tamamen kopmam”! baz”gruplar”nda, sudan çekinme adetinin izlerine de rastlanm”!t”r (%nan, 1987;Sezal, 2007: 34). Belki de eski Türk inançlar”ndaki bu tür yasaklardan ötürüAnadolu’daki Türkler, temizlenmek için Rum kom!ular”n”n vaftiz
seremonilerine ka
t”l”yorlard” (Vryonis 1971: 487
-488).
Dolay”s”yla Rum kom!ular”ndan ö#rendikleri
vapdist
(Klein 1966: 147)
sözünü, bir taraftan Hristiyanl”k ritüeli için
vaftiz
!eklinde kullanmayaba!lam”!, di#er taraftan da daha önceden ayr” ayr” bildikleri
âb
ve
dest
sözleri ve de ‘
ibrik –
le#en denilen iki kapla el y”kamak için kullan”lan su
’anlaml” Farsça
ab-dest
tamlamas”n”n benze!mesiyle (analogy)
abdest
!eklinde de#i!tirerek Müslüman ritüelini adland”rm”! olmal”lar.
Abdest
sözünün O#uzlar”n ya!ad”#” tarihî co#rafyalarda ve XIV. yüzy”ldan sonrakimetinlerde görülmesinin, bugün de sadece Türkiye Türkçesinde, yaniAnadolu’da ‘namaz/boy abdesti’ anlam”yla kullan”lmas”n”n sebebiherhalde bundan ba!ka bir !ey olamaz.
Dil bilimi aç”s”ndan
su basman”
,
ele#im sa#ma
,
midenüva
z
vb.
türünde bir
halk etimolojisi
(folk etymology),
popüler etimoloji
(popularetymology),
yanl”! etimoloji
(false etymology) (&irin User 2012) ya da
i!kolik
veya
dokunmatik
gibi
analojik kreasyon
oldu#u dü!ünülebilecek budurumun, an”lan di#er ol
gularla
benzerli#inin olmad”#” dü!üncesindeyiz.Zira onlar”n hepsinde, sözlükçüler ya da dil bilginleri, anlam ya da sesörneksemesi olay”n”n henüz gerçekle!ti#i dönemde bile do#ruyu ya dagerçe#i bilir ve kendi eserlerinde bunu aç”klarlar.
Oysa
abdest
s
özü bugüne kadar hep Türk dilinde Farsça bir al”nt”olarak gösterildi#ine göre; yani sözlükçüler ve dil bilginleri taraf”ndan
–
kelimenin ‘namaz/boy abdesti’ anlam”n”n Farsçada olup olmad”#” kontrol
edilmeden –
hep Farsça bir al”nt” olarak kabul edildi#ine
göre
vapdist >abdest
geli!mesi için yeni bir tarif ve aç”klama yap”lmal”d”r; çünkü budurumu aç”klayan uluslararas” ya da ulusal bir bilimsel literatür,görebildi#imiz kadar”yla, mevcut de#ildir. Varsa ve gösterilirse elbettetart”!abiliriz.
Biz burada b
u sözün
dev!irme sözcük
(devshirme/converted word)
olarak de#erlendirilmesinin do#ru oldu#unu dü!ünüyoruz. Hat”rlanaca#”gibi dev!irme sistemi, Müslüman olmayan tebaan”n erkek çocuklar”n”dev!irme kanununa göre al”p isimlerinden ve k”yafetlerinden, dilleri
ne vein
ançlar”na kadar bütün kimliklerini dönü!türmek esas”na dayal”yd”. Ço#uzaman dev!irme olanlar”n kendileri dahi gerçek kimliklerini hat”rlam”yorlarya da bilmiyor, çevresindekiler de onlar” yeni kimlikleriyle tan”yorlard”
ULUSLARARASI TOPLUM VE KÜLTÜR ARA&TIRMALARI SEMPOZYUMU (3
–
5 EK%M 2019)B%LD%R%LER K%TABI
651(Wittek, 1955: 271; Vryonis, 1956;
Uzunçar!”l”, 1963: 563
–
565; Ménage,
1966).
Bu hat”rlatmadan sonra,
vapdist
’ten
abdest
’e
dönü!türülmü! sözünde ses ve anlam kimli#i ile kökeninin; anlam ve ses yak”nl”#” olan eski veyakültürel olarak benimsenmi! ba!ka bir sözcü#ün etkisiyle de#i!tirildi#i veböylece bir bak”ma yerlile!tirilmi! olan bir
dev!irme
sözcük
olarak dil
kullan”c”lar” ya da sözlük veya dil uzmanlar”nca gerçek kökeninintan”namaz hale geldi#i söylenebilir.
EYun.
baptizein
> Rum.
vapdist >
Tü.
vaftiz ~ abdest.
Bu bak”mdan sözcü#ün Rumca kökenli Türkçe bir söz oldu#u veFarsça bir al”nt” olmad”#” de#erlendirilmektedir. Ayr”ca özel bir ara!t”rmayaihtiyaç duyan bir dikkatimizi de burada dile getirmek isteriz: Geç dönem veözellikle %ran’”n Tebriz gibi Türklerin yo#un ya!ad”#” co#rafyalar”ndayaz”lm”! baz” Farsça sözlüklerde
abdest
sözünün kar!”l”#”nda verilen‘namaz abdesti’ ya da ‘defihacet’ anlamlar”n”n Türkçeden Farsçaya geçenanlam al”nt”lar” oldu#u da anla!”lmaktad”r.
YN Ç
AD%L:
Azerbaycan Dilinin %zahl” Lügeti
(2006)
. I. C., Bak”: &erg
-Gerb.
Ahmet Vefik Pa!a (2000).
Lehce-
i Osmânî
. (Haz. Recep Toparl”), Ankara: Türk Dil
Kurumu.Akiner, Sh. (1978). Oriental Borrowings in the Language of the Byelorussian Tatars.
The Slavonic and East European Review
. Vol. 56, No. 2 (Apr., 1978), 224-241.Ata, A. (1998).
Nehcü’l
–
Ferâdîs
– III Dizin-
Sözlük
. Ankara: Türk Dil Kurumu.
BTH:
Ba!kort T’l’n’ñ Hüzl’g’
(1993). II. T., Moskva: Russkiy Yaz”k.
Dehhodâ, ‘A. E. (1998).
Logatname-i Dehhoda
. Cild-i Evvel, Ed.
Mohammad Mo’in
–
Ca’far &ahidi, Tehran: Dâni!gâh
–
” Tehran.
Develi, H. (2012). Eski Türkiye Türkçesi Devresine Ait Manzum Bir Miracnâme.
%stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat” Dergisi
, 28, 81-228.Eckman, J. (1995).
Nehcü’l
–
Ferâdîs
– I-II Metin-
T”pk”bas”m
. (Haz. S. Tezcan
–
H.
Zülfikar), Ankara: Türk Dil Kurumu.
Eker, S. (2006). Kutadgu Bilig’de (teñri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe %slamiTerimlerin Kaynaklar” Üzerine.
Bilig
. S: 38- Yaz 2006, 103-122.
Gölp”narl”, A. (1943).
Yunus Emre Divan”
–
Metinler, Sözlük, Aç”klama
. %stanbul:
Ahmet Halit Kitabevi.
%nan, A. (1953). XIII.
–
XV. Yüzy”llarda M”s”r*da O#uz
–
Türkmen ve K”pçak Lehçeleri ve-Halis Türkçe-.
Türk Dili Ara!t”rmalar” Y”ll”#”
– Belleten
–
1953
, 53-71.
ULUSLARARASI TOPLUM VE KÜLTÜR ARA&TIRMALARI SEMPOZYUMU (3
–
5 EK%M 2019)B%LD%R%LER K%TABI
652https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10686,metinpdf.pdf?0
%nan, A. (1998). Türklerde Su Kültü ile %lgili Gelenek
ler.
Makaleler ve %ncelemeler
, C:
I, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 491
-495.
Karaa#aç, G. (2008).
Türkçe Verintiler Sözlü#ü
. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Karahan, A. (2013).
D
adresinden 28 Eylül2019 tarihinde al”nm”!t”r.
Uyan”k, %. (2016)
.
Do#u ve Bat” Türkçeleriyle Yaz”lm”! %lk Tefsirli Kur’anTercümelerinde Din Terimleri
. Ondokuz May”s Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsüyay”mlanmam”! yüksek lisans tezi, Samsun.
Uzunçar!”l”, %. H. (1963). Dev!irme.
%slâm Ansiklopedisi
, C: 3, %stanbul Millî E#i
tim
Bas”mevi,, 563
-565.
Ünlü, S. (2012).
Do#u ve Bat” Türkçesi Kur*an Tercümeleri Sözlü#ü
. Konya: E#itim.
Witttek, P. (1955). Dev
s
•
•
irme and
s
•
•
ar<*a. Bulletin of the School of Oriental andAfrican Studies , University of London, Vol.17, No. 2 271-278.Vryonis, S. (1956). Isidore Glabas and the Turkish Devshirme. Speculum , Vol. 31, No.3 (Jul., 1956), 433-443.Vryonis, S. (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Processof Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century . Berkeley-Los Angeles- London: Un"versity of California. Yavuz, K. (2000). Â!"k Pa!a – Garib- nâme (T"pk"bas"m, kar!"la!t"rmal" metin ve aktarma) . C: 1/1, %stanbul: Türk Dil Kurumu. Yudahin, K. K. (1998). K"rg"z Sözlü#ü . (Çev. Abdullah Taymas), C: I, Ankara: Türk Dil Kurumu. AboutPressBlogPeoplePapersTopicsJob Board We're Hiring! Help Center TermsPrivacyCopyrightAcademia ©2022